Szkarlatyna, płonica, choroba druga

Szkarlatyna, inaczej płonica, jest bakteryjną chorobą zakaźną wieku dziecięcego. Wg. klasyfikacji rodzajów wysypek z początku XX wieku, nazywana bywa „chorobą drugą”. Dawniej była to ciężka infekcja ze śmiertelnością sięgającą do 25% chorych dzieci i licznymi powikłaniami. A jak jest dzisiaj?

Spis treści:

1. Co to za choroba?
2. Szkarlatyna w Polsce
3. Zaraźliwość szkarlatyny
4. Objawy płonicy
5. Leczenie szkarlatyny
6. Powikłania
7. Jak zapobiegać szkarlatynie?
8. Z czym różnicować?

Dołącz do czytelników newslettera i odbierz darmowe Kompendium, które pomoże Ci zrozumieć, co właściwie mówi Twój wynik lipidogramu. I co z tym zrobić.

CHCĘ KOMPENDIUM

1. Szkarlatyna – co to za choroba?

Pierwszy raz szkarlatynę nazwał i opisał angielski lekarz Thomas Sydenham w 1675 roku. Ale już wieki temu zauważono, że choroba pojawia się co pewien czas w postaci epidemii, przebiegających z różną ciężkością. Np. w trakcie epidemii w Tours w 1824 roku, śmiertelność płonicy była porównywalna do tej notowanej w epidemii dżumy czy cholery.

Od początku XX wieku, choroba występowała coraz rzadziej i miała łagodniejszy przebieg¹.

Szczerze mówiąc, nie wiemy dokładnie, jaka była tego przyczyna, bo proces ten rozpoczął się jeszcze przed odkryciem, w 1928 roku, penicyliny, która jest lekiem na płonicę.

Wzrost zachorowań na płonicę na świecie

Niestety zauważamy, że z również nie do końca ustalonych przyczyn, od kilkunastu lat w krajach rozwiniętych ilość zakażeń płonicą ponownie wzrasta², wywołując lokalne sezonowe zachorowania.

W 2011 r. dotyczyły one m.in. Chin, Hong Kongu, Tajwanu i Korei Południowej.

W 2014 r. wzrost zakażeń zanotowano w Wielkiej Brytanii³.

Czy był to tylko jednorazowy epizod czy stały trend?

No cóż, wygląda na to, że to drugie. Zgłoszenia szkarlatyny w Anglii w latach 2014–2022 są najwyższe od 1960 r. Zdarzają się też przypadki śmiertelne.

Ich przyczyny upatruje się m.in. w niskim poziomie odporności w populacji, w nabywaniu przez bakterie genów nowych toksyn, w selekcji bardziej zjadliwych szczepów (M1UK), które produkują większe ilości toksyny (SpeA) oraz w oporności na antybiotyki (makrolidy, klindamycyna)⁴.

A jak wygląda sytuacja w Polsce?

Sprawdź także: Poznaj 3 niebezpieczne mity o leczeniu ospy wietrznej

2. Szkarlatyna w Polsce

Zdawać by się mogło, że u nas też nie jest kolorowo. Na równi z niepokojącymi informacjami z Wielkiej Brytanii, internet wypluwa alarmujące nagłówki o sytuacji w Polsce. „Wielki powrót szkarlatyny” krzyczą nagłówki portali internetowych; „w 2022 przypadków jest osiem razy więcej, niż w ubiegłym roku” – straszą w treści.

Czy ktoś z autorów zadał sobie trud zerknięcia we wcześniejsze dane? Wątpię. Wtedy nie mogliby nas straszyć, a przecież przerażające nagłówki tak świetnie się „klikają”.

Przejrzyjmy zatem te dane.

Tab.1. Liczba zgłoszonych podejrzeń szkarlatyny w Polsce w latach 1998-2022 wg. Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego

Jak wynika z powyższej tabeli, w ciągu ostatnich 25 lat częstość zakażeń do roku 2003 spadała, aby następnie obrać kurs w górę. Następnie mamy fluktuacje w latach 2016-2019. I dwa lata 2020 i 2021 bardzo niskich notowań. A z czym kojarzy nam się rok 2020 i 2021?

Skąd „wzrost” zachorowań na płonicę w Polsce?

Z epidemią COVID 19 i lockdownem oczywiście. A ponieważ szkarlatyna przenosi się drogą kropelkową, a nie np. przez światłowód, to większość potencjalnych pacjentów (dzieci 5-15 lat) miała ograniczoną możliwość zakażenia się bakterią, bo widzieli inne dzieci głównie na ekranach komputerów. Stąd tak niskie wskaźniki, nie pasujące do reszty danych w tabeli.

Czyli ilość zgłoszonych w 2022 roku zachorowań, pomijając 2 feralne lata życia głównie online, jest i tak najniższa od 2008 roku! A jak ma się to do sytuacji Brytyjczyków?

Jak widać, u nas w okolicach roku 2014 również obserwowaliśmy pewną zwyżkę zachorowań. Później jednak zakażeń było znowu mniej, zwłaszcza we wspomnianych latach epidemii. Jak sytuacja będzie wyglądała dalej? Zobaczymy.

Nie wpadajmy jednak w panikę. Choroby zakaźne były, są i będą, a strach przed nimi nic nie zmienia. No chyba, że obniża naszą jakość życia i odporność.

Czy zatem jest coś, co można zrobić, by chronić się przed zakażeniem? Więcej na ten temat znajdziesz pod koniec tego wpisu.

3. Zaraźliwość szkarlatyny

Winowajca: bakteria Streptococcus pyogenes wytwarzająca egzotoksynę pirogenną (SpeA, SpeB lub SpeC). Jest to paciorkowiec ß-hemolizujący z gr. A (GAS).

Źródło zakażenia: chory człowiek, (rzadziej nosiciel); bakteria przenosi się z wydzieliną dróg oddechowych – bezpośrednio lub na przedmiotach (np. zabawki). Rzadziej: zmiany skórne i/lub podskórne, zakażenie rany („szkarlatyna przyranna”); bardzo rzadko: skażone wydzieliną pożywienie

Wiek chorych: najczęściej dzieci 5-15 lat, dominuje w wieku przedszkolnym. U dzieci poniżej 3 rż. występuje bardzo rzadko

Okres wylęgania (od wniknięcia bakterii do pierwszych objawów): 12 godzin – 7 dni.

Sezonowość: szczyt zachorowań późną jesienią, zimą i wiosną

Zakaźność: w ostrej fazie infekcji, ustępuje po 24 godzinach leczenia antybiotykiem. Przy braku lub niewłaściwym leczeniu: do 3 tyg. Może przejść w stan wielomiesięcznego nosicielstwa.

Szczepienie: brak

Trwała odporność: Powstaje, ale jedynie na egzotoksyny, których jest aż 3, więc „szczęśliwcy” mogą zachorować na płonicę nawet 3 razy… Nie powstaje natomiast odporność przeciwko samym bakteriom, więc np. angina może występować wielokrotnie.

Sprawdź także: Jak wygląda „trzydniówka” i czy jest groźna?

4. Szkarlatyna – objawy

W typowym przebiegu płonica rozpoczyna się nagle.

Na pierwszy plan wysuwają się objawy ogólne:

• gorączka nawet do 40^o C
• ból brzucha
• wymioty
• ból gardła
• nie występują kaszel i katar

Obecnie nierzadko obserwujemy nietypowy przebieg szkarlatyny np. bez gorączki, bez towarzyszącej anginy czy ze słabo wyrażoną wysypką, co może utrudniać rozpoznanie.

W takim wypadku rozpoznanie należy potwierdzić Strep testem, czyli szybkim testem z wymazu z gardła i migdałków w kierunku paciorkowca z gr. A. Jeśli test jest ujemny, to należy wykonać posiew.

Sprawdź także: Dieta Low carb / keto przy chorobie Hashimoto.

Płonica: Wysypka

Po 1-2 dobach od początku zakażenia, pojawia się charakterystyczna drobnoplamisto-grudkowa wysypka na tułowiu i kończynach, bardzo drobna, wielkości główki od szpilki.

Szczególnie intensywna jest w „nagrzanych”(pod pachami, w pachwinach) i uciśniętych miejscach (pośladki, podbrzusze).

Skóra pokryta wysypką jest sucha i szorstka oraz przypomina papier ścierny. W starszych opisach znajdziemy porównanie do skóry, jak „po uderzeniu szczotką ryżową”.

Szkarlatyna: Linie Pastii (objaw Pastii)

W fałdach skórnych (szyja, pachy, pachwiny, zgięcia łokciowe) wysypka zlewa się i tworzy linijne wybroczyny, jest to tzw. objaw Pastii.

Trójkąt Fiłatowa

Twarz jest zaczerwieniona, z wyjątkiem okolicy dookoła ust i nosa – to tzw. trójkąt Fiłatowa.

Wysypka trwa 1-7 dni. Może pojawić się jedynie na kilka godzin – wówczas łatwo ją przeoczyć, zwłaszcza, jeśli przypadnie w nocy.

Od 2 tygodnia pojawia się (choć nie musi) delikatne złuszczanie skóry na twarzy, a nieco później – grubopłatowe złuszczanie się skóry, które zaczyna się tam, gdzie wysypka pojawiła się najpierw. Jest to zjawisko o różnym nasileniu, zazwyczaj najbardziej widoczne na stopach i dłoniach, ale może obejmować cały obszar wysypkowy. W przypadku wczesnego rozpoczęcia leczenia objaw ten może w ogóle nie wystąpić.

Płonica: Węzły chłonne

Węzły chłonne przednie szyjne są powiększone i mogą być bolesne.

Szkarlatyna: Język

Charakterystyczna zmiana wyglądu języka: od stadium „białej truskawki” na początku choroby, do języka malinowego/truskawkowego („czerwona truskawka”) po ok. 4-5 dniach.

W stadium języka malinowego dziecko może odczuwać nadwrażliwość na smak, dotyk czy ciepło.

5. Leczenie szkarlatyny

Leczenie przyczynowe

W leczeniu szkarlatyny należy zastosować antybiotyk z grupy penicylin. Zgodnie z rekomendacjami postępowania w pozaszpitalnych zakażeniach układu oddechowego z 2016 r. w 1. rzucie leczenia:

Jak dotąd nie stwierdzono oporności na ten antybiotyk, 100% szczepów GAS jest wrażliwa.

Bardzo ważne jest 10-cio dniowe leczenie, nawet jeśli objawy ustąpią wcześniej, aby całkowicie pozbyć się bakterii z gardła i nie dopuścić do rozwoju powikłań czy nosicielstwa.

Jeśli penicyliny fenoksymetylowej brakuje w aptekach – wówczas w to miejsce w pierwszym rzucie leczenia podajemy inne penicyliny, np. amoksycylinę.

Należy mieć na uwadze, że 15% szczepów GAS w Polsce jest oporna na makrolidy. Dodatkowo nie udowodniono, aby zabezpieczały przed rozwojem późnego powikłania – gorączki reumatycznej.

Sprawdź także: Czy można zarazić swoje dziecko Helicobacter pylori?

Leczenie objawowe

• Wskazana jest izolacja przez pierwsze 24 godziny leczenia antybiotykiem.
• Przestrzegaj zaleceń lekarskich co do dawek podawania antybiotyku i czasu leczenia. Nie skracaj czasu antybiotykoterapii, nawet jeśli objawy ustąpią wcześniej.
• Odpoczynek, odpoczynek, odpoczynek. W trakcie snu organizm szybciej zwalcza infekcję, bo może się skupić głównie na tym procesie.
• Przy gorączce >38^o lub znacznych dolegliwościach bólowych – możesz podawać paracetamol lub ibuprofen.
• Jak przy każdej infekcji, zwłaszcza z gorączką – koniecznie pilnuj nawodnienia dziecka. Chłodne płyny powinny przynieść ulgę w bólu gardła.
• Jeśli przez bolesne gardło dziecko ma problemy z przełykaniem, podawaj łagodne pokarmy, mogą być półpłynne, nie za gorące, np. zupa, kaszki, mus z niekwaśnych owoców, jogurt, bulion. Unikaj pikantnych i kwaśnych potraw (nadwrażliwość języka).
• W razie nasilonego świądu skóry – zastosuj emolienty, emulsję z kalaminą i/lub leki przeciwhistaminowe.
• Unikaj używania substancji drażniących w pobliżu chorego dziecka, takich jak dym tytoniowy, , opary farb, kadzidła, olejki eteryczne, silne środki czyszczące.
• Po wyzdrowieniu dziecka dokładnie wysprzątaj i odkurz mieszkanie, wypierz pluszowe zabawki i zmień pościel.

6. Powikłania szkarlatyny

Powikłania ropne płonicy

Powikłania nieropne, autoimmunologiczne

Obecnie należą do rzadkości, ale ich ryzyko rośnie przy braku lub nieskutecznej antybiotykoterapii. Są to:

• gorączka reumatyczna
• kłębuszkowe zapalenie nerek (po 2-4 tygodniach po przebyciu choroby należy wykonać kontrolne badanie ogólne moczu)
• zapalenie stawów
• PANDAS (pediatric autoimmune neuropsychiatric disorder associated with streptococcal infections)

7. Jak zapobiegać szkarlatynie?

Jeśli wiesz już, jak przenosi się bakteria, to widzisz, że mamy pewien, chociaż dość ograniczony wpływ na przeciwdziałanie zakażeniu się nią naszego dziecka.

To, co można zrobić, to przede wszystkim:

• częste mycie rąk, zwłaszcza podczas przebywania dziecka w szkole, przedszkolu itp.
• unikanie picia z jednej butelki, szklanki, używania tych samych sztućców
• dbanie o naturalną odporność organizmu: zdrowa dieta, picie wody, wystarczająca ilość snu, aktywność fizyczna, suplementowanie witaminy D itd.
• izolowanie od osób w okresie zakaźnym

Zalecenie profilaktycznej izolacji od dużych skupisk dzieci, jest dość niepraktyczne 🙂 i zwyczajnie nieżyciowe. Narażenie na różne choroby zakaźne jest ryzykiem wpisanym w życie społeczne i kontakty międzyludzkie.

8. Z czym różnicować szkarlatynę?

• Gardło: angina paciorkowcowa, mononukleoza
• Wysypka: choroba Kawasaki, wysypki polekowe (biseptol), choroba Rittera (SSSS)

Data wpisu: 21.03.2023 r.

Pamiętaj proszę, że artykuł ma charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny. Nie zastąpi osobistej konsultacji z zaufanym lekarzem. 

Bibliografia:

1. „Choroby zakaźne u dzieci” Red. naukowa: Carol J. Baker. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010
2. „Atlas chorób zakaźnych dzieci” Irma Kacprzak-Bergman, Leszek Szenborn. Urban & Partner, Wrocław 2006
3. „Atlas wysypek u dzieci” Magdalena Okarska-Napierała, Mirosława Kuchciak-Brancewicz, Ernest Kuchar. Medical Tribune Polska 2022
4. „Choroby zakaźne i pasożytnicze u dzieci” Zbigniew Rudkowski. PZWL 2001
5. Rekomendacje postępowania w pozaszpitalnych zakażeniach układu pokarmowego. Pod redakcją Walerii Hryniewicz, Piotra Albrechta, Andrzeja Radzikowskiego. Narodowy Program Ochrony Antybiotyków 2016
6. „Przewodnik antybiotykoterapii” pod red. Danuty Dzierżanowskiej i Anety Nitsch-Osuch.